Ξενάκης

                                                                                                                                  
'''Ήµουν πεπεισµένος και εξακολουθώ να είµαι – ότι µπορεί  κανείς να φθάσει στην ολοκλήρωση, όχι µέσω της θρησκείας, ούτε µέσω των συγκινήσεων ή της παράδοσης, αλλά µέσω των επιστηµών. Μέσω του επιστηµονικού τρόπου σκέψης.''

Γιάννης Ξενάκης -πρωτοπόρος του διεπιστηµονικού/διαγνωσιακού λόγου
(από συνοµιλία µε τον Μπάλιντ Άντρας Βάργκα, 1980,βλ. σχετική έκδοση Ποταµός 2004)



Τον Μάιο του 1993 ο Γιάννης Ξενάκης έλαµπε σε µια κλειστή και εξαιρετικά υψηλού επιπέδου διήµερη επιστηµονική συνάντηση που πραγµατοποιήθηκε στους Δελφούς, στο κτήριο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών (έργο, ως γνωστόν, των αρχιτεκτόνων Αντώνη Κιτσίκη και Αντώνη Λαµπάκη), µε θέµα τον διάλογο αφενός ανάµεσα στις επιστήµες και αφετέρου ανάµεσα στην Επιστήµη και στην Τέχνη. Τη συνάντηση οργάνωσε η (τότε) Διεύθυνση Πολιτιστικής Κίνησης του Υπουργείου Πολιτισµού σε συνεργασία µε το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (το οποίο, ως γνωστόν, είχε ιδρύσει ο Ξενάκης το 1979). Στη συνάντηση αυτή τον Ξενάκη, ύστερα από πρότασή του, πλαισίωσαν σηµαντικές προσωπικότητες του σύγχρονου ελληνικού πολιτισµού: ο τότε πρύτανις του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, καθηγητής Νίκος Μαρκάτος, οι καθηγητές του ΕΜΠ Μανόλης Πρωτονοτάριος (καθηγητής Υπολογιστών) και  Αλέξης Μπακόπουλος (καθηγητής Μαθηµατικών), ο συγγραφέας και καθηγητής Νευροψυχολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών Γιώργος Χειµωνάς, ο αρχιτέκτων και µουσικολόγος Γιάννης Παπαϊωάννου, ο συνθέτης και µουσικοπαιδαγωγός Στέφανος Βασιλειάδης. Είχαν επίσης προσκληθεί ο τότε πρόεδρος του Τµήµατος Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, καθηγητής Γλωσσολογίας Γιώργος Μπαµπινιώτης και ο καθηγητής Μαθηµατικών του Πανεπιστηµίου Αθηνών Νικίας Σταυρουλάκης, οι οποίοι όµως δεν κατόρθωσαν τελικά να έλθουν στους Δελφούς. Η συνάντηση αυτή ήταν µια εξαιρετική ευκαιρία να ζήσουµε για λίγο και σχεδόν ιδιωτικά µε τον Ξενάκη και να τον ακούσουµε να εξοµολογείται εκ βαθέων, συχνά να απευθύνεται στον εαυτό του, εκθέτοντας απόψεις, αµφισβητήσεις, επιφυλάξεις, σκεπτικισµό επάνω στα ζητήµατα που συντάσσουν ό,τι ονοµάζουµε διεπιστηµονικό ή (κατά Ξενάκη) διαγνωσιακό λόγο. Υποδεχθήκαµε τον Ξενάκη και τους λοιπούς προσκεκληµένους µέσα στο εντυπωσιακό, επιβλητικό τοπίο των Δελφών το απόγευµα της Πέµπτης, 6 Μαΐου 1993, και εγκατασταθήκαµε όλοι στον ξενώνα του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου.
Την εποµένη το πρωί, στη βιβλιοθήκη του Κέντρου, άρχισαν µε εντατικό ρυθµό οι εργασίες της συνάντησης, που διήρκεσαν όλη την ηµέρα (µε ένα µικρό διάλειµµα για ένα ελαφρύ γεύµα) και συνεχίσθηκαν µε τον ίδιο ρυθµό και το Σάββατο, 8 Μαΐου. Διατυπώθηκαν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, συγκλίνουσες και αποκλίνουσες απόψεις για τη διαλεκτική σχέση µεταξύ των επιστηµών και µεταξύ της Επιστήµης και της Τέχνης, σε επίπεδο γνωστικού πεδίου και σε επίπεδο ορολογίας. Ο αποκαλυπτικός και πολυσήµαντος λόγος του Ξενάκη διασταυρώθηκε µε τις εξειδικευµένες και τεκµηριωµένες τοποθετήσεις των ισάξιων συνοµιλητών του µέσα σε κλίµα κυρίως διαφωνιών, οι οποίες εν τέλει κατέληξαν σε µια συµπερασµατική συµφωνία για µια δυνάµει και αναγκαία επικοινωνία των επιστηµών και των τεχνών, αν και δεν έπαψε να υφέρπει ένας σκεπτικισµός σχετικά µε την «ειλικρίνεια» της επικοινωνίας ή µε τη «βούληση» περί επικοινωνίας, όχι τόσο από την πλευρά των επιστηµών και των τεχνών ως πεδίων γνώσεων και αισθητικής, όσο από την πλευρά των επιστηµόνων και των δηµιουργών ως φορέων και παραγωγών γνώσεων και αισθητικής. Ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε στο ζήτηµα της µοναξιάς του επιστήµονα και του καλλιτέχνη δηµιουργού, τόσο στη διάσταση της µόνωσης όσο και στη διάσταση της µοναδικότητας, όπως και στο ζήτηµα της λεγόµενης λευκής σελίδας µε την έννοια της έναρξης της δηµιουργίας αλλά και της έρευνας-προεργασίας, και στην τελευταία αυτή περίπτωση η συζήτηση προχώρησε µέχρι τη Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang), τις Μαύρες Τρύπες και τη δηµιουργία του Σύµπαντος. Σε συνάρτηση µε τη λευκή σελίδα αναπτύχθηκε η δυναµική έννοια της µηδενικής µορφής όπως ισχύει στα µαθηµατικά µε τον απαραίτητο αριθµό µηδέν (0), στη µουσική µε τις ενσωµατωµένες στο έργο παύσεις, ή στη λογοτεχνική γλώσσα (στον δηµιουργικό λόγο) µε την πλήρη σηµασιών σιωπή ως οργανικό στοιχείο παραπληρωµατικό της γραφής. Εξάλλου, ιδιαίτερη και άκρως εξειδικευµένη συζήτηση έγινε επάνω σε δύο ενδιαφέροντα ζητήµατα ορολογίας: Το ένα ζήτηµα αφορούσε την έννοια του διεπιστηµονικού ή διαγνωσιακού λόγου σε σχέση και µε το σηµασιολογικό αντίστοιχο των διεθνών όρων interdisciplinary, transdisciplinary και  multidisciplinary, ενώ µε αφορµή τον τελευταίο όρο (multidisciplinary) συζητήθηκε και το θέµα των generalists µε την έννοια των «συντονιστών» µεταξύ επιστηµών ή/και τεχνών, σε αντιβολή προς την εξειδίκευση της επιστηµονικής ή της εν γένει πολιτισµικής γνώσης. Το άλλο ζήτηµα αφορούσε την αντίστιξη ανάµεσα στους όρους métamusique (σε µια επιγραµµατική διατύπωση: χρήση παντός είδους ήχων ως υλικού σε οργανωµένα µουσικά έργα) και µεταγλωσσικότητα (métalanguage, σε µια επιγραµµατική διατύπωση: χρήση γλωσσικών στοιχείων και φαινοµένων ως υλικού σε οργανωµένα λογοτεχνικά έργα). Το τελευταίο αυτό ζήτηµα αναπτύχθηκε σε έναν σχεδόν διάλογο αποκαλυπτικό, εξοµολογητικό και ιδιαιτέρως υψηλού επιπέδου ανάµεσα στον Γιάννη Ξενάκη και στον Γιώργο Χειµωνά, καθώς τα έργα τους ανταποκρίνονται απολύτως και αντιστοίχως σ’ αυτούς τους δύο όρους. Οι συζητήσεις πάντως, σ’ αυτό το πλαίσιο αλλά και µε παράπλευρες προεκτάσεις, συνεχίζονταν µε αµείωτη ένταση και µε αµείωτο ενδιαφέρον και κατά τη διάρκεια των δείπνων, καθώς και κατά τη διάρκεια των διαλειµµάτων για καφέ, όπως και κατά την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών νωρίς το πρωί του Σαββάτου. Στο πλαίσιο των εργασιών της συνάντησης και τις δύο ηµέρες είχαµε την ευκαιρία να ακούσουµε παλαιότερη και περισσότερο πρόσφατη µουσική του Ξενάκη, καθώς και  έργα συγχρόνων ελλήνων συνθετών που συνδέονται µε το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (Δηµήτρης Καµαρωτός, Οµήρου Ιλιάς Χ [Έκτορος αναίρεσις] / Δώδεκα Μουσικές Πράξεις, και επίσης έξι έργα από τα εργαστήρια του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, εκ των οποίων τρία έργα προερχόµενα από το Εργαστήριο Πολυαγωγίας: Δηµήτρης Καραγεώργος, Διακυµάνσεις, Τάκης Βελιανίτης, Πιθοιγία, Κώστας Μαντζώρος, Νυχτερινό II, και τρία έργα προερχόµενα από το Εργαστήριο Μουσικής Πληροφορικής: Κατερίνα Τζεδάκη, Aurora Australis, Γιώργος Φιλιππής, Sea Shell, Τίτη Αδάµ, KER). Οι εργασίες της συνάντησης ολοκληρώθηκαν µε την ανάγνωση αποσπασµάτων από το βιβλίο του Γιώργου Χειµωνά Ο Εχθρός του Ποιητή, συγκεκριµένα από τις σελίδες που αναφέρονται στον θάνατο του Σαρπηδόνα (διάβασε ο ίδιος ο Γ. Χειµωνάς). Η ανάγνωση του λογοτεχνικού κειµένου λειτούργησε ως αντίστιξη προς τον «λόγο» της µουσικής. Τελικά η κυρίαρχη συµµετοχή του Ξενάκη στη συνάντηση υπήρξε για όλους καταλυτική σε ό,τι αφορά τον προβληµατισµό για την αντιµετώπιση αυτού του µείζονος θέµατος που είναι η επικοινωνία µεταξύ επιστηµών και τεχνών, δηλαδή εν τέλει η επικοινωνία µεταξύ δηµιουργών, αλλά και σε ό,τι αφορά τον προσωπικό/ υποκειµενικό στοχασµό επάνω στο καίριο θέµα των δηµιουργικών δυνατοτήτων και ορίων του ανθρωπίνου πνεύµατος. Νωρίς το πρωί την Κυριακή, 9 Μαΐου ο Γιάννης Ξενάκης αναχώρησε για την Αθήνα, για να πάρει το αεροπλάνο της επιστροφής στη Γαλλία. Στην εξώπορτα του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών ο Γιώργος Χεµωνάς, κρατώντας ένα µικρό φορητό ραδιόφωνο, κατευόδωσε τον Ξενάκη µε Μπαχ από το Τρίτο Πρόγραµµα.

Σηµείωση: Το 1993 η Άλκηστις Σουλογιάννη ήταν η Διευθύντρια Πολιτιστικής Κίνησης του Υπουργείου Πολιτισµού. Η Διεύθυνση Πολιτιστικής Κίνησης έχει καταργηθεί µε τον ισχύοντα σήµερα Οργανισµό του Υπουργείου Πολιτισµού (2003), οι δε αρµοδιότητές της έχουν περιέλθει κατά περίπτωση αφενός στη Διεύθυνση Γραµµάτων και αφετέρου στη Διεύθυνση Πολιτιστικών Δράσεων του Υπουργείου Πολιτισµού.